बिबट्या ‘नरभक्षक’ नाही, तर नव्या युगाचा ‘सहोदर’?

बिबट्यांची पुढली पिढी मानवी वावराला सरावलेली; मानव-प्राणी संबंधांचा राजस्थानातील आदर्श

विक्रांत पाटील

भीती आणि वास्तवाच्या पलीकडेरात्रीच्या अंधारात घरामागे होणारी किर्रर्र… आणि दुसऱ्या दिवशी आढळणारे कुत्र्याचे अवशेष. महाराष्ट्रातील शहरांच्या वेशीवर बिबट्याचे अस्तित्व आता केवळ बातमी नाही, तर अनेकांसाठी ती एक जिवंत भीती बनली आहे. बिबट्या म्हणजे ‘नरभक्षक’, एक धोकादायक प्राणी, ही आपली सामान्य समजूत. पण या भीतीपलीकडे एक आश्चर्यकारक सत्य दडले आहे, जे आपल्या सर्व कल्पनांना आव्हान देते. सत्य हे आहे की, मानवी वावराला सरावलेल्या नव्या पिढीतील बिबट्यांमुळे, हा संघर्ष आता सहज टाळता येण्याजोगा बनला आहे. बिबट्यांच्या वर्तनाबद्दलचे काही धक्कादायक खुलासे आणि मानव-बिबट्या सहअस्तित्वाच्या यशस्वी प्रयोगांमधून मिळणारा नवा दृष्टिकोन देणारी उदाहरणे आपण पाहूया.

थक्क करणारे वास्तव: राजस्थानमधील गावात १५० वर्षांपासून एकही हल्ला नाही!
मानव-बिबट्या सहअस्तित्वाचे सर्वात उत्तम उदाहरण म्हणजे राजस्थानमधील झालाना गाव. या गावातील बिबटे ग्रामीण जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनले आहेत. ते अनेकदा लोकांच्या घरांजवळ आणि मंदिरांच्या परिसरात सहज वावरताना दिसतात. विशेष म्हणजे, स्थानिक लोक त्यांच्यावर हल्ला करत नाहीत आणि बिबटेही माणसांवर हल्ला करत नाहीत. हे इतके अविश्वसनीय आहे की, येथील सत्य ऐकून धक्काच बसतो.”गेल्या १५० वर्षांत इथल्या बिबट्यांनी माणसावर हल्ला केल्याची एकही घटना घडलेली नाही!”

यामागे एक खोल सांस्कृतिक संदर्भ आहे. येथील रबारी समाज बिबट्याला ‘वाघोबा’ म्हणून पूजतो. त्यांचे पाळीव प्राणी बिबट्याने मारले तर ते त्याला देवाप्रती दिलेली नैसर्गिक ‘भेट’ मानतात. पंडित रामकिशोरजींसारखे मंदिरातील पुजारी आणि स्थानिक गावकरी बिबट्याला दैवताचा मान देतात. इतकंच नाही, तर यात एक परस्पर फायद्याचं नातंही आहे. हे बिबटे नीलगाय आणि रानडुकरांना शेतकऱ्यांच्या कष्टाने पिकवलेल्या शेतांपासून दूर ठेवतात. झालानामध्ये जिथे सहिष्णुतेने सहअस्तित्वाचा मार्ग मोकळा केला, तिथेच महाराष्ट्रात मात्र एका अशास्त्रीय धोरणाने हा संघर्ष अधिकच तीव्र केला.

बिबट्यांची नवी पिढी: जंगल विसरलेले ‘शहरी शिकारी’
बिबट्यांची एक नवी पिढी आता घनदाट जंगलात नाही, तर उत्तर प्रदेश आणि महाराष्ट्रातील उसाच्या शेतांसारख्या मानवनिर्मित वातावरणात जन्माला येत आहे आणि वाढत आहे. जन्मापासूनच माणसांच्या उपस्थितीला सरावलेली ही एक ‘माणसाळलेली नवी पिढी’ आहे. त्यांच्या वर्तनात आणि आहारात मोठे बदल झाले आहेत. हे बिबटे आता कुत्री, गुरे यांसारख्या पाळीव प्राण्यांवर आणि प्रसंगी कचऱ्यावरही जगत आहेत.

उत्तर प्रदेशातील संशोधनात असे आढळून आले आहे की, हे बिबटे आता पूर्वीपेक्षा कमी जंगली, अधिक सुस्त आणि शिकारीसाठी कमी तंदुरुस्त (unfit) झाले आहेत. एका नराचे वजन 85 किलो आढळले. याचाच अर्थ, हे जंगलातून ‘चुकून’ शहरात आलेले प्राणी नाहीत, तर मानवी हस्तक्षेपामुळे तयार झालेली एक नवी, निम-शहरी (semi-urban) पिढी आहे. परिस्थिती इतकी गंभीर आहे की, वन अधिकाऱ्यांच्या मते, यातील अनेक बिबटे आता जंगलात परत पाठवण्याच्या लायकीचे राहिलेले नाहीत आणि त्यांना प्राणीसंग्रहालयात पाठवणे हाच एकमेव पर्याय उरला आहे. यासोबतच, रस्ते आणि शहरी विकासामुळे वन्यजीवांचे पारंपरिक भ्रमणमार्ग (wildlife corridors) तुटले आहेत. त्यामुळे बिबट्यांना एका जागेवरून दुसऱ्या जागी जाण्यासाठी नाईलाजाने मानवी वस्त्यांमधून प्रवास करावा लागतो, ज्यामुळे त्यांच्यासोबतच्या भेटीगाठी वाढल्या आहेत.

महाराष्ट्रातील संघर्ष: ‘उपाय’ म्हणून केलेली चूक जी बनली समस्या
महाराष्ट्रात, विशेषतः जुन्नर परिसरात, डॉ. विद्या अत्रेय यांच्या संशोधनाने एक धक्कादायक सत्य समोर आणले आहे. मानव-बिबट्या संघर्ष कमी करण्यासाठी बिबट्यांना पकडून दुसरीकडे जंगलात सोडण्याची (translocation) पद्धत पूर्णपणे अयशस्वी ठरली आहे. आकडेवारीनुसार, जुन्नरमध्ये बिबट्यांना स्थलांतरित करण्यास सुरुवात केल्यानंतर माणसांवरील हल्ल्यांमध्ये तब्बल ३२५% वाढ झाली. स्थलांतरापूर्वी जिथे वर्षाला सरासरी ४ हल्ले होत होते, तिथे स्थलांतरानंतर ही संख्या १७ वर पोहोचली.

हे का अयशस्वी ठरते? कारण पकडल्यामुळे आणि स्थलांतरित केल्यामुळे प्राणी प्रचंड तणावाखाली येतो आणि अधिक आक्रमक होतो. तो आपल्या मूळ प्रदेशात परतण्याचा प्रयत्न करतो. काही बिबट्यांनी ३०० किमी पर्यंतचा प्रवास केल्याची नोंद आहे. काही बिबटे ज्या नवीन ठिकाणी त्याला सोडले आहे, तिथे संघर्ष निर्माण करतात. शिवाय, एका बिबट्याला हटवल्यानंतर त्याची रिकामी झालेली जागा दुसरा बिबट्या लगेचच भरून काढतो. यावरून हे स्पष्ट होते की, महाराष्ट्रात वापरल्या गेलेल्या या ‘उपायाने’ समस्या सोडवण्याऐवजी ती अधिकच गंभीर केली आहे.

सहअस्तित्वाचा मार्ग: मुंबई आणि उत्तराखंडने काय करून दाखवले?
संघर्ष टाळणे शक्य आहे आणि याचे दोन उत्तम आदर्श आपल्यासमोर आहेत.
१. मुंबई मॉडेल: हे आश्चर्यकारक वाटेल, पण मुंबईच्या संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानात (SGNP) जगातील सर्वाधिक बिबट्यांची घनता आढळते आणि हे उद्यान एका महानगराने वेढलेले आहे. तरीही येथील संघर्ष नियंत्रणात आहे. या यशामागे दोन प्रमुख कारणे आहेत:
१) उद्यानाच्या आत जंगली भक्ष्य (हरीण, माकडे) आणि उद्यानाच्या सीमेवर पाळीव/भटके प्राणी (कुत्रे, डुकरे) यांची मुबलक उपलब्धता.
२) ‘मुंबईकर्स फॉर एसजीएनपी’ (Mumbaikars for SGNP) सारख्या यशस्वी जनजागृती मोहिमांमुळे स्थानिक नागरिकांमध्ये निर्माण झालेली सहिष्णुता आणि सहअस्तित्वाची भावना.

२. उत्तराखंड मॉडेल: मुंबईच्या यशापासून प्रेरणा घेऊन, ‘तितली ट्रस्ट’ या संस्थेने उत्तराखंडमधील टेहरी येथे ‘लिव्हिंग विथ लेपर्ड्स’ (Living with Leopards) हा कार्यक्रम राबवला. त्यांनी गावकऱ्यांना वर्तणुकीत बदल घडवणारे सोपे उपाय शिकवले:
• घराभोवतीची झुडपे साफ करणे.
• रात्री घराबाहेर दिवा लावणे.
• अंधार पडल्यानंतर घराबाहेर एकटे फिरणे टाळावे.

या कार्यक्रमाचे परिणाम थक्क करणारे होते. कार्यक्रम सुरू होण्यापूर्वीच्या चार वर्षांत तेहरी परिसरात मानव-बिबट्या संघर्षाच्या ४५ घटना घडल्या होत्या, ज्यात १० लोकांचा मृत्यू झाला. कार्यक्रम लागू झाल्यानंतरच्या चार वर्षांत, ही संख्या घटून केवळ १४ वर आली आणि मृतांचा आकडा ४ वर आला.

आपली शहरे, आपली जबाबदारी: संघर्ष टाळणे कोणाच्या हातात आहे?
या सर्व विवेचनावरून एक गोष्ट स्पष्ट होते की, मानव-बिबट्या संघर्ष ही प्राण्यांनी निर्माण केलेली समस्या नाही, तर अनियोजित शहरीकरण, नैसर्गिक अधिवासाचा नाश आणि अयशस्वी व्यवस्थापन धोरणे यांमुळे माणसानेच निर्माण केलेली समस्या आहे. बिबट्या हा अत्यंत जुळवून घेणारा प्राणी आहे आणि तो आपल्यासोबत राहण्यासाठी स्वतःच्या वर्तनात बदल करत आहे. आता बदल घडवण्याची आणि जुळवून घेण्याची जबाबदारी आपली, म्हणजेच माणसांची आहे. “आपली शहरे वाढत असताना, आपण निसर्गासाठी जागा ठेवायला शिकणार की आपल्याच दारात एक न संपणारी लढाई लढत राहणार?”