पुतिन यांच्या भारत दौऱ्याने शेतकऱ्यांचे भाग्य उजळणार? जाणून घ्या सर्वात मोठे फायदे

विक्रांत पाटील

भारतीय शेतकरी सतत हवामानातील बदल आणि बाजारपेठेतील अनिश्चितता यांसारख्या आव्हानांना तोंड देत असतो. अशा परिस्थितीत, रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतिन यांचा नुकताच झालेला भारत दौरा आणि त्यातून समोर आलेले करार भारतीय कृषी क्षेत्रासाठी एका नव्या पर्वाची सुरुवात करणारे ठरू शकतात. हे करार केवळ वस्तूंच्या खरेदी-विक्रीपुरते मर्यादित नसून, भारत आणि रशियामधील कृषी संबंधांना एका साध्या खरेदीदार-विक्रेत्याच्या नात्यापलीकडे नेत एका धोरणात्मक भागीदारीत रूपांतरित करणारे आहेत. जागतिक पुरवठा साखळ्यांची नव्याने जुळवणी होत असताना हे करार अत्यंत महत्त्वपूर्ण वेळी झाले आहेत. भारतासाठी, हे आपल्या निर्यात बाजारपेठांमध्ये धोरणात्मक विविधता आणणारे आहे, तर रशियासाठी, अन्न आणि कृषी निविष्ठांसाठी एक विश्वासार्ह भागीदार मिळवणारे आहे. या चर्चेतून भारतीय शेतकऱ्यांसाठी कोणते सर्वात मोठे आणि थेट फायद्याचे मुद्दे समोर आले आहेत, याचा सविस्तर विश्लेषणात्मक आढावा घेऊया.

भारतीय शेतमालासाठी रशियाची दारे सताड उघडी : प्रथमच, रशियन नेतृत्वाच्या सर्वोच्च स्तरावरून आलेल्या थेट आदेशामुळे भारतीय शेतमालासाठी अनेक वर्षांपासून असलेले प्रशासकीय अडथळे दूर झाले आहेत, जे केवळ एका सामान्य व्यापारी चर्चेच्या पलीकडे जाऊन धोरणात्मक बदलाचे संकेत देतात. राष्ट्राध्यक्ष पुतिन यांनी आपल्या प्रशासनाला भारतातून कृषी उत्पादनांची आयात वाढवण्याचे निर्देश दिले आहेत, ज्यामुळे भारतीय शेतमालाला एक मोठी आणि हक्काची बाजारपेठ मिळण्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे.

या निर्णयामुळे अनेक वर्षांपासून प्रलंबित असलेले निर्यातीचे अडथळे दूर झाले आहेत. विशेषतः बटाटे, डाळिंब आणि बियाणे यांच्या निर्यातीशी संबंधित समस्या आता सोडवण्यात आल्या आहेत. यासोबतच, दोन्ही देशांमध्ये भारतीय अन्नधान्य आणि फलोत्पादन उत्पादनांच्या निर्यातीच्या शक्यतांवरही गंभीरपणे विचारविनिमय झाला आहे. थेट आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठ मिळणे म्हणजे शेतकऱ्यांच्या उत्पादनाला वाढीव मागणी आणि चांगला भाव मिळण्याची शक्यता वाढते, ज्यामुळे त्यांच्या उत्पन्नात थेट वाढ होऊ शकते.

खतांच्या चिंतेवर कायमचा तोडगा? ‘युरिया’ करार ठरणार गेम-चेंजर : या दौऱ्यातील सर्वात दूरगामी परिणाम करणारा करार म्हणजे खत सुरक्षेच्या दिशेने उचललेले मोठे पाऊल. या करारानुसार, भारतातील सरकारी कंपन्या (RCF, IPL आणि NFL) रशियाच्या उरलकेम (Uralchem) समूहासोबत मिळून रशियामध्येच एक युरिया निर्मितीचा प्रकल्प उभारणार आहेत. या प्रकल्पाची वार्षिक उत्पादन क्षमता तब्बल २० लाख टन इतकी प्रचंड असेल.

या कराराचे महत्त्व केवळ आयातीपुरते मर्यादित नाही. हा संयुक्त प्रकल्प भारतीय शेतकऱ्यांना जागतिक बाजारपेठेतील खतांच्या किमतीतील अचानक होणाऱ्या दरवाढीपासून संरक्षण देईल, ज्यामुळे अनेकदा पेरणीच्या महत्त्वाच्या काळात निविष्ठा खर्च प्रचंड वाढतो. स्थिर आणि दीर्घकालीन पुरवठ्यामुळे स्थानिक सहकारी सोसायट्यांमध्ये युरियासारख्या अत्यावश्यक खतांचे दर अधिक स्थिर आणि संभाव्यतः कमी राहू शकतात, ज्यामुळे भारताची अन्न सुरक्षा अधिक मजबूत होण्यास मदत होईल.

केळी उत्पादकांसाठी ‘सुवर्णसंधी’: भारत बनणार रशियाचा प्रमुख पुरवठादार?
या चर्चेतून केळी उत्पादक शेतकऱ्यांसाठी एक मोठी संधी निर्माण झाली आहे. रशियाच्या एका कृषी संशोधन संस्थेने भारतीय केळीच्या पुरवठ्यात वाढ करण्याची अपेक्षा व्यक्त केली आहे. हा एक धोरणात्मक फायदा आहे, कारण भारत जगातील सर्वात मोठा केळी उत्पादक देश (वार्षिक उत्पादन 33 दशलक्ष टन) असला तरी, उत्पादनाचा मोठा हिस्सा देशांतर्गत वापरासाठी असतो.

सध्या भारत रशियाला सुमारे तीन ते पाच लाख मेट्रिक टन केळी निर्यात करतो. रशियासारखा मोठा आणि सातत्यपूर्ण खरेदीदार मिळाल्याने अतिरिक्त उत्पादनाला एक हक्काची निर्यात बाजारपेठ मिळेल. यामुळे केवळ देशांतर्गत दर स्थिर राहण्यास मदत होणार नाही, तर निर्यातीसाठीच्या दर्जेदार केळी उत्पादनात गुंतवणूक करण्यासही प्रोत्साहन मिळेल.

व्यापाराच्या पलीकडे: कृषी विज्ञान आणि संशोधनातही भागीदारी : हे करार केवळ तात्कालिक व्यापारावर लक्ष केंद्रित करत नाहीत, तर ते दीर्घकालीन वैज्ञानिक सहकार्याचा पाया रचतात. या दौऱ्यादरम्यान, भारतीय कृषी संशोधन परिषद (ICAR) आणि रशियाच्या फेडरल सेंटर फॉर ॲनिमल हेल्थ यांच्यात एक महत्त्वाचा सामंजस्य करार (MoU) झाला आहे.

या कराराचा मुख्य उद्देश कृषी संशोधन, नवोन्मेष आणि क्षमता निर्मिती या क्षेत्रांमध्ये सहकार्य वाढवणे हा आहे. हा वैज्ञानिक सहकार्याचा करार या वाढत्या भागीदारीचा पाया आहे, जो भविष्यात भारतीय कृषी उत्पादनांचा दर्जा आणि स्पर्धात्मकता टिकवून ठेवेल. यामुळे पिकांची गुणवत्ता सुधारेल, उत्पादन वाढेल आणि शेती करण्याच्या पद्धती अधिक कार्यक्षम होतील.

संतुलित आणि वाढणारी भागीदारी: $3.5 अब्ज व्यापाराचे नवे ध्येय : सध्या भारत आणि रशिया यांच्यातील द्विपक्षीय कृषी व्यापार सुमारे ३.५ अब्ज अमेरिकन डॉलर आहे. भारताचे कृषी मंत्री शिवराज सिंह चौहान यांनी हा व्यापार अधिक संतुलित करण्याची गरज व्यक्त केली आहे. अधिक ‘संतुलित व्यापारा’ची ही मागणीच यापूर्वी उल्लेख केलेल्या करारांमागील मुख्य धोरणात्मक प्रेरणा आहे.

बटाटे, डाळिंब आणि विशेषतः केळीसारख्या मोठ्या प्रमाणात निर्यात होणाऱ्या उत्पादनांसाठी बाजारपेठ खुली करणे, ही व्यापारी तूट कमी करण्याच्या दिशेने उचललेली थेट पाऊले आहेत. त्याचबरोबर, युरिया निर्मितीचा संयुक्त प्रकल्प हा केवळ खत पुरवठा सुरक्षित करण्यापुरता मर्यादित नाही, तर ही एक धोरणात्मक गुंतवणूक भागीदारी आहे जी साध्या वस्तूंच्या व्यापारापलीकडे जाऊन आर्थिक समीकरण बदलते आणि भागीदारीला अधिक शाश्वत बनवते.

एक नवा अध्याय की केवळ एक आश्वासक सुरुवात? : थोडक्यात, या करारांमुळे भारतीय शेतकऱ्यांसाठी बाजारपेठेचा विस्तार, खतांची दीर्घकालीन सुरक्षा आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा मार्ग मोकळा झाला आहे. हे सर्व फायदे पाहता, एक महत्त्वाचा प्रश्न निर्माण होतो: या नव्या करारांमुळे भारत-रशिया कृषी संबंध एका नव्या उंचीवर पोहोचतील का, आणि याचा भारतीय शेतकऱ्यांच्या जीवनावर किती खोलवर परिणाम होईल? याचे उत्तर येणारा काळच देईल, पण एका नव्या धोरणात्मक भागीदारीची ही सुरुवात निश्चितच आश्वासक आहे.