विक्रांत पाटील
ज्या क्रिप्टोकरन्सीला आपण डिजिटल क्रांती मानतो, त्याच क्रांतीच्या आड एक असा काळा बाजार फोफावला आहे, जो दहशतवाद, फसवणूक आणि हवालाच्या आंतरराष्ट्रीय साखळीला खतपाणी घालत आहे. या चमकदार चित्राच्या मागे एक गडद वास्तव लपलेले आहे, जे गुन्हेगारी आणि फसवणुकीने भरलेले आहे. क्रिप्टोकरन्सीच्या या काळ्या बाजाराचा पर्दाफाश करण्यासाठी, आंतरराष्ट्रीय शोध पत्रकार संघ (ICIJ) आणि त्यांचे भारतीय भागीदार, ‘द इंडियन एक्सप्रेस’ यांनी ‘द कॉईन लॉन्ड्री’ नावाचे एक जागतिक शोधकार्य हाती घेतले.
या शोधकार्याने एक धक्कादायक वास्तव उघड केले आहे. क्रिप्टोकरन्सीने गुन्हेगारांसाठी एक समांतर शॅडो आर्थिक व्यवस्था निर्माण केली आहे, जी कायद्याच्या कचाट्यातून सहज सुटते. या व्यवस्थेमुळे जगभरातील लोकांचे कोट्यवधी रुपये लुटले जात आहेत आणि हीच रक्कम गुन्हेगारी आणि दहशतवादी कारवायांसाठी वापरली जात आहे. चला, या शोधकार्यातून समोर आलेल्या भारतातील काही धक्कादायक सत्यांवर एक नजर टाकूया.
भारतातील “क्रिप्टो”ची धक्कादायक सत्ये
‘द कॉईन न्ड्री’च्या शोधकार्यातून भारतात क्रिप्टोकरन्सीचा वापर कसा आणि किती धोकादायक पद्धतीने केला जात आहे, याची अनेक धक्कादायक उदाहरणे समोर आली आहेत.
२७ कंपन्या, २,८०० बळी आणि ६२३ कोटींचा घोटाळा!
भारतातील क्रिप्टोकरन्सी संबंधित आर्थिक गुन्हेगारीचा आवाका खूप मोठा आहे. गृह मंत्रालयाच्या भारतीय सायबर गुन्हे समन्वय केंद्राने (I4C) जानेवारी २०२४ ते सप्टेंबर २०२५ या केवळ २१ महिन्यांच्या कालावधीत किमान २७ क्रिप्टो एक्सचेंज कंपन्यांना सायबर गुन्हेगारांसाठी मनी लॉन्ड्रिंगचे माध्यम म्हणून वापरल्याबद्दल ध्वजांकित केले आहे. या कंपन्यांच्या माध्यमातून सुमारे २,८७२ पीडितांकडून लुटलेले अंदाजे ६२३.६३ कोटी रुपये अवैध मार्गाने फिरवण्यात आले. अधिकाऱ्यांच्या मते, हा आकडा म्हणजे “हिमनगाचे केवळ एक टोक” आहे. यावरून स्पष्ट होते की, सायबर गुन्हेगार किती मोठ्या प्रमाणात क्रिप्टोचा वापर करून सामान्य लोकांच्या पैशांची लूट करत आहेत आणि ही रक्कम देशाबाहेर पाठवत आहेत. पण हा ६२३ कोटींचा घोटाळा तर केवळ सुरुवात आहे. हा पैसा देशाबाहेर कसा जातो, हे पाहिल्यावर जुन्या हवाला नेटवर्कचेच हाय-टेक रूप समोर येते.
जुना हवालाच नव्या रूपात; आता इंडिया-चीन व्हाया दुबई-कंबोडिया!
क्रिप्टोकरन्सीने पारंपरिक हवाला व्यवस्थेला एक हाय-टेक स्वरूप दिले आहे. तपास यंत्रणांनी उघड केलेल्या मार्गांनुसार, भारतातून पैसा प्रथम दुबईतील काळ्या यादीत टाकलेल्या क्रिप्टो एक्सचेंजमध्ये जातो. तिथून तो कंबोडियाला पाठवला जातो आणि शेवटी चिनी घोटाळेबाज नेटवर्कच्या हातात पडतो. हे सर्व व्यवहार कोणत्याही नियमांचे पालन न करता, अत्यंत गुप्तपणे केले जातात. गाझियाबादमधील एका हवाला ऑपरेटरचे प्रकरण याचे उत्तम उदाहरण आहे. त्याने सायबर गुन्ह्यातून मिळालेले १.३० कोटी रुपये याच मार्गाने चिनी नेटवर्कपर्यंत पोहोचवले. या बहुस्तरीय व्यवस्थेमुळे तपास यंत्रणांना गुन्हेगारांपर्यंत पोहोचणे अत्यंत कठीण झाले आहे. “क्रिप्टोमुळे गुन्हेगारांना एक अशी आर्थिक प्रणाली मिळाली आहे, जी जुन्या काळाच्या तुलनेत खूपच कार्यक्षम आहे. पूर्वी एखाद्या ड्रग कार्टेलला गाडीत पैसे भरून ते लपवावे लागत असत.”
दहशतवाद्यांचे नवे हत्यार; अल कायदा आणि हमासलाही क्रिप्टोमधून फंडिंग!
भारतीय तपास यंत्रणांनी क्रिप्टोकरन्सी आणि दहशतवादी कारवायांसाठी होणाऱ्या फंडिंगमधील धोकादायक संबंध उघडकीस आणला आहे. ‘पॉवर बँक लोन ॲप’ सारख्या घोटाळ्यांच्या तपासात असे दिसून आले आहे की, यातून मिळालेला पैसा अल कायदा आणि हमास सारख्या दहशतवादी संघटनांना पोहोचवण्यात आला होता. याशिवाय, दिल्लीतील एका व्यक्तीच्या डिजिटल वॉलेटमधून चोरी झालेले ३० लाख रुपयांचे क्रिप्टो हमासच्या लष्करी शाखा ‘अल कसम ब्रिगेड्स’शी संबंधित डिजिटल वॉलेटमध्ये हस्तांतरित झाल्याचे तपासात समोर आले आहे. या घटनांवरून हे स्पष्ट होते की, क्रिप्टोकरन्सी दहशतवादासाठी एक सुरक्षित आर्थिक हत्यार बनत चालली आहे.
गुन्हेगारांचा ग्लॅमरस चेहरा: दिशा पटणीचा सिनेमा ते इलॉन मस्कच्या आईची पार्टी!
क्रिप्टो गुन्हेगार केवळ अंधारातच काम करत नाहीत, तर ते ग्लॅमरच्या जगात उजळ माथ्याने फिरतात. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे व्लादिमीर ओखोत्निकोव्ह (लाडो), एक रशियन उद्योजक, ज्याच्यावर ‘फोरसेज’ नावाच्या ३४० दशलक्ष डॉलर्सच्या जागतिक पोंझी योजनेचा आरोप आहे. लाडो याने आपली प्रतिमा सुधारण्यासाठी आणि अधिक गुंतवणूकदारांना आकर्षित करण्यासाठी अनेक युक्त्या वापरल्या. त्याने ऑस्कर विजेते केविन स्पेसी यांच्यासोबत एका चित्रपटाचे सह-लेखन केले, ज्यात बॉलिवूड अभिनेत्री दिशा पटणी देखील होती. इतकेच नाही, तर त्याने इलॉन मस्क यांची आई, मेय मस्क यांच्या वाढदिवसाच्या मुंबईतील पार्टीचे प्रायोजकत्वही केले. यावरून हे दिसून येते की, हे गुन्हेगार प्रसिद्धी आणि ग्लॅमरचा वापर करून लोकांचा विश्वास कसा जिंकतात आणि त्यांना आपल्या जाळ्यात ओढतात.
नियामक कायदा नसल्याने गुन्हेगारीला मोकळे रान
हरियाणाचा एक व्यावसायिक, चिराग तोमर, याने बनावट क्रिप्टो वेबसाइट्स तयार करून जगभरातील ५४२ लोकांकडून ३७ दशलक्ष डॉलर्सपेक्षा जास्त रक्कम लुबाडली. या गुन्ह्यासाठी त्याला अमेरिकेत शिक्षा झाली. तोमरसारखे गुन्हेगार हे भारतातील एका मोठ्या आणि गंभीर समस्येचे प्रतीक आहेत. चिराग तोमरचे प्रकरण हे एका व्यक्तीच्या गुन्हेगारीपुरते मर्यादित नाही; हेच ते भयाण वास्तव आहे जे फोरसेजच्या ग्लॅमरमागे, हवालाच्या साखळीत आणि दहशतवाद्यांच्या फंडिंगमध्ये दडलेले आहे. भारतात कायद्याच्या अभावामुळेच अशा गुन्हेगारांना आपले जाळे विणायला मोकळे रान मिळाले आहे. २०२४ मध्ये भारतीय क्रिप्टो बाजाराचे मूल्य २.६ अब्ज डॉलर्स होते आणि २०३५ पर्यंत ते १५ अब्ज डॉलर्सपर्यंत वाढण्याचा अंदाज आहे, आणि ही सर्व वाढ कायद्याच्या याच धूसर वातावरणात होत आहे.
न दिसणारा धोका आणि अनुत्तरित प्रश्न
हवालाचे हाय-टेक स्वरूप, दहशतवाद्यांचे नवे हत्यार आणि आंतरराष्ट्रीय घोटाळेबाजांचे सुरक्षित आश्रयस्थान – क्रिप्टोकरन्सीच्या अनियंत्रित जगाने भारतासमोर हे तिहेरी संकट उभे केले आहे. ‘द कॉईन लॉन्ड्री’च्या शोधकार्याने हेच अधोरेखित केले आहे की, क्रिप्टोकरन्सीचे जग जेवढे आकर्षक दिसते, तेवढेच ते धोकादायकही आहे. या वेगाने वाढणाऱ्या आणि अनियंत्रित डिजिटल क्षेत्रापासून आपल्या नागरिकांचे आणि देशाच्या आर्थिक अखंडतेचे संरक्षण करण्यासाठी भारताने आता कोणती ठोस पावले उचलली पाहिजेत, हा प्रश्न आज आपल्यासमोर उभा आहे. या प्रश्नाचे उत्तर शोधल्याशिवाय आपण या नव्या डिजिटल युगातील धोक्यांचा सामना करू शकणार नाही.
(विक्रांत पाटील)
8007006862 (SMS फक्त)
9890837756 (व्हॉटस्ॲप)
_Vikrant@Journalist.Com
