एका दशकात ३०% घसरण: रुपया का पडतोय? सर्वसामान्यांच्या खिशावर त्याचा काय परिणाम होतो?

विक्रांत पाटील

रुपया डॉलरच्या तुलनेत घसरला, ही बातमी आपण अनेकदा ऐकतो. पण याचा नेमका अर्थ काय आणि आपल्या दैनंदिन जीवनावर त्याचा काय परिणाम होतो, याचा विचार तुम्ही कधी केला आहे का? ही केवळ शेअर बाजारातील व्यापाऱ्यांसाठीची बातमी नाही, तर तुमच्या स्वयंपाकघराच्या बजेटपासून ते तुमच्या मुलांच्या शिक्षणाच्या स्वप्नांपर्यंत प्रत्येक गोष्टीवर परिणाम करणारी ही एक महत्त्वाची घडामोड आहे. गेल्या एका दशकात भारतीय रुपया अमेरिकन डॉलरच्या तुलनेत जवळपास ३०% नी कमकुवत झाला आहे. २०१४ मध्ये जो दर सुमारे ₹६१ प्रति डॉलर होता, तो आता खूप वाढला आहे.

या पार्श्वभूमीवर, २१ नोव्हेंबर २०१५ रोजी एक मोठी घटना घडली. रुपयाने आतापर्यंतची सर्वात नीचांकी पातळी गाठली आणि तो प्रति डॉलर ८९ च्या पुढे गेला. आम्ही तुम्हाला सोप्या भाषेत समजावून सांगू की, रुपया का घसरत आहे, त्या दिवशी नेमके काय घडले, आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, याचा तुमच्या आणि माझ्यासारख्या सर्वसामान्य भारतीय नागरिकाच्या आर्थिक जीवनावर थेट कसा परिणाम होतो.

रुपयाच्या दशकातील घसरणीमागील कारणे
रुपयाची घसरण ही काही अचानक झालेली घटना नाही, तर गेल्या अनेक वर्षांपासून सुरू असलेला हा एक ट्रेंड आहे. गेल्या दहा वर्षांत रुपयाची किंमत जवळपास ३०% नी कमी झाली आहे. २०१४ मध्ये ~६१ /डॉलर वरून आता ~८९ /डॉलर पर्यंत! या दीर्घकालीन घसरणीमागे काही प्रमुख कारणे आहेत: व्यापार तूट (Trade Deficit): भारत निर्यातीपेक्षा जास्त वस्तू आयात करतो. आपण आपल्या गरजेच्या सुमारे ८७ % कच्चे तेल, तसेच इलेक्ट्रॉनिक्स आणि सोने यांसारख्या वस्तू बाहेरून मागवतो. या आयातीचे पैसे देण्यासाठी सतत डॉलरची गरज लागते, ज्यामुळे डॉलरची मागणी वाढते आणि रुपयावर दबाव येतो. वाढती महागाई (Higher Inflation): भारतातील महागाईचा दर अमेरिकेच्या तुलनेत सातत्याने जास्त राहिला आहे. यामुळे रुपयाची खरेदी करण्याची शक्ती (purchasing power) हळूहळू कमी होते आणि त्याचे मूल्य घटते.

जागतिक घडामोडी (Global Factors): जेव्हा अमेरिकेची केंद्रीय बँक (US Federal Reserve) व्याजदर वाढवते, तेव्हा गुंतवणूकदार भारतासारख्या उदयोन्मुख बाजारपेठांमधून आपले पैसे काढून अमेरिकेत गुंतवतात. या भांडवलाच्या बहिर्वाहमुळे (capital outflow) रुपया आणखी कमकुवत होतो. याला तुम्ही असे समजू शकता की, जेव्हा जगात दुसरीकडे जास्त चांगला परतावा मिळण्याची शक्यता असते, तेव्हा गुंतवणूकदार आपले पैसे ‘सुरक्षित’ ठिकाणी घेऊन जातात, जसे पाणी नेहमी उताराच्या दिशेने वाहते.

२१ नोव्हेंबर२०२५ : एका दिवसात विक्रमी घसरण
२१ नोव्हेंबर २०२५ हा दिवस भारतीय रुपयासाठी अत्यंत नाट्यमय ठरला. या एकाच दिवशी रुपयाने डॉलरच्या तुलनेत ८९.४६ ची ऐतिहासिक नीचांकी पातळी गाठली. ही गेल्या तीन महिन्यांतील सर्वात मोठी एकदिवसीय घसरण होती, जिथे रुपया एकाच सत्रात सुमारे ७८.८९ पैशांनी घसरला. या ‘परफेक्ट स्टॉर्म’मागे अनेक तात्काळ कारणे होती:

१. डॉलरची वाढती मागणी (High Dollar Demand): बाजारात अचानक अमेरिकन डॉलरची मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढली.
२. अमेरिकन फेडरल रिझर्व्हकडून व्याजदर कपातीची धूसर शक्यता (Fading Fed Rate Cut Hopes): अमेरिकेची केंद्रीय बँक व्याजदर कमी करेल, ही अपेक्षा कमी झाली. त्यामुळे गुंतवणूकदारांसाठी डॉलर अधिक आकर्षक ठरला.
३. केंद्रीय बँकेचा कमी झालेला हस्तक्षेप (Reduced RBI Intervention): भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (RBI) बऱ्याच काळापासून ८८.८० ची पातळी टिकवून ठेवली होती. जेव्हा बाजारात असे संकेत मिळाले की, आरबीआयने आपला हस्तक्षेप कमी केला आहे आणि ही महत्त्वाची पातळी तुटली, तेव्हा डॉलर खरेदीसाठी एकच झुंबड उडाली. यामुळे घसरणीचा वेग प्रचंड वाढला.
४. कमकुवत देशांतर्गत आकडेवारी (Weak Domestic Data): ऑक्टोबर महिन्यासाठी भारताच्या आठ प्रमुख पायाभूत सुविधा क्षेत्रांमध्ये शून्य टक्के वाढ (year-on-year) झाल्याची आकडेवारी समोर आली, ज्यामुळे बाजारातील भावना नकारात्मक झाली.
५. भारत-अमेरिका व्यापार कराराबाबत अनिश्चितता (Uncertainty over US-India Trade Deal): दोन्ही देशांमधील महत्त्वाच्या व्यापार कराराबद्दलची अनिश्चितता कायम राहिल्याने गुंतवणूकदारांवर त्याचा परिणाम झाला.

सर्वसामान्य भारतीयांच्या जीवनावर होणारा परिणाम
रुपयाची घसरण ही केवळ आर्थिक जगतापुरती मर्यादित बातमी नाही, तर तिचा थेट परिणाम तुमच्या खिशावर होतो.
तुमचा दैनंदिन खर्च (Your Daily Expenses):
१. भारत आपल्या गरजेच्या सुमारे ८७% कच्चे तेल आयात करत असल्यामुळे, कमकुवत रुपयामुळे इंधन (पेट्रोल आणि डिझेल) महाग होते.
२. आयात केलेल्या वस्तूंच्या किमती वाढतात. याचा अर्थ तुमचा पुढचा स्मार्टफोन किंवा लॅपटॉप, तसेच इतर घरगुती उपकरणे महाग होतील, कारण आयातदारांना त्या खरेदी करण्यासाठी जास्त रुपये मोजावे लागतात.

तुमच्या मोठ्या योजना (Your Big Plans):
१. परदेशात प्रवास करणे महाग होते. तुमची युरोप किंवा अमेरिकेची नियोजित कौटुंबिक सहल आता जास्त खर्चिक होईल, कारण विमानाची तिकिटे आणि हॉटेल बुकिंगसाठी जास्त पैसे लागतील.
२. परदेशात शिक्षण घेणे अधिक खर्चिक होते, कारण डॉलरमध्ये असलेली फी भरण्यासाठी जास्त रुपयांची गरज भासते.

*तुमची बचत आणि कर्जे (Your Savings and Loans):

१. रुपयाच्या घसरणीमुळे देशात एकूण महागाई वाढू शकते.
२. वाढत्या महागाईला आटोक्यात आणण्यासाठी रिझर्व्ह बँक व्याजदर वाढवू शकते, ज्यामुळे तुमच्या गृहकर्ज किंवा वाहनकर्जाचे हप्ते (EMI) वाढू शकतात.

फायदा कोणाचा, तोटा कोणाचा? रुपयाच्या घसरणीचा वेगवेगळ्या क्षेत्रांवर वेगवेगळा परिणाम होतो. काहींना याचा फायदा होतो, तर काहींना तोटा. फायदा होणारे क्षेत्र (Sectors that Benefit): खालील क्षेत्रांना कमकुवत रुपयाचा फायदा होतो:
* माहिती तंत्रज्ञान (IT)
* औषध निर्माण (Pharmaceuticals)
•वस्त्रोद्योग (Textiles)
* धातू (Metals)

यामागील गणित सोपे आहे: ही क्षेत्रे आपली उत्पादने किंवा सेवा परदेशात विकतात आणि त्यांची कमाई डॉलरसारख्या परकीय चलनात होते. जेव्हा ते हे डॉलर्स भारतात आणून रुपयामध्ये रूपांतरित करतात, तेव्हा त्यांना प्रत्येक डॉलरमागे जास्त रुपये मिळतात. तसेच, कमकुवत रुपयामुळे त्यांची उत्पादने जागतिक बाजारपेठेत स्वस्त आणि अधिक स्पर्धात्मक बनतात.

नुकसान होणारे क्षेत्र (Sectors that are Hurt):
खालील क्षेत्रांना कमकुवत रुपयाचा फटका बसतो:
* तेल आणि वायू (Oil & Gas)
* रसायने (Chemicals)
* ऑटोमोबाईल्स (Automobiles)
* एफएमसीजी (FMCG)
* विमानसेवा (Airlines)

याउलट, काही क्षेत्रांसाठी चित्र पूर्णपणे वेगळे आहे: ही क्षेत्रे कच्च्या मालासाठी किंवा आवश्यक घटकांसाठी आयातीवर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असतात. रुपया कमकुवत झाल्यामुळे त्यांना आयातीसाठी जास्त पैसे मोजावे लागतात, ज्यामुळे त्यांचा उत्पादन खर्च वाढतो. आर्थिक धोरणांवर पुनर्विचार करण्याची गरज हे स्पष्ट आहे की, रुपयाची घसरण ही दीर्घकालीन आर्थिक कारणे आणि अल्पकालीन जागतिक व देशांतर्गत घडामोडींचा एकत्रित परिणाम आहे. ही केवळ एक आर्थिक आकडेवारी नसून, तिचा देशातील उद्योग आणि सामान्य नागरिक यांच्या जीवनावर थेट आणि ठोस परिणाम होतो. शेवटी, एक महत्त्वाचा प्रश्न उरतो ज्यावर आपण सर्वांनी विचार करायला हवा: रुपयाची हळूहळू होणारी घसरण ही जागतिक अर्थव्यवस्थेची एक अटळ वास्तविकता म्हणून आपण स्वीकारायला हवी, की भारताने आपल्या आर्थिक धोरणांवर पुनर्विचार करण्याची गरज आहे हे दर्शवणारे एक महत्त्वाचे चिन्ह आहे?